Jest jednym z najbardziej fascynujących wynalazków natury. Z łatwością chroni nas przez miliardami bakterii, wirusów czy innych patogenów. Większość z nas na co dzień nie dostrzega, że nasz układ odporności cały czas jest w stanie gotowości, aby kontratakować na pierwszy sygnał/objaw inwazji szkodliwych mikroorganizmów.

Układ odporności jest niezwykle złożony. Składa się z wielu narządów, bardzo wielu rodzajów komórek i białek, które mają różne zadania, aby zwalczyć obcych „najeźdźców”.

Układ dopełniacza

Pierwsza linia układu odporności, która spotyka najeźdźców, takich jak np. bakterie, to grupa białek nazwana układem dopełniacza. Białka te pływają swobodnie w krwi i mogą szybko znaleźć się w zaatako­wa­nym miejscu, gdzie będą mogły reagować bezpośrednio z antygenami – cząsteczkami rozpoznanymi jako obce.

Gdy białka układu dopełniacza zostaną uaktywnione, to potrafią one:

• Uruchomić/wyzwolić reakcje zapalną
• Przyciągnąć komórki żerne, takie jakie jak makrofagi do miejsca
• Przylgnąć¹ do „intruzów” tak, aby komórki żerne łatwiej ich unicestwiły
• Zniszczyć „intruzów”

Komórki żerne (fagocyty)

Jest to grupa komórek układu odpornościowego wyspecjalizowana w znajdowaniu i "pożeraniu" bakterii, wirusów i martwych lub uszkodzonych komórek. Występują trzy główne rodzaje: granulocyty, makrofagi i komórki dendrytyczne.

	Granulocyty często stanowią pierwszą linię obrony w czasie infekcji. Atakują one wszelkich „intruzów” i tak długo ich „gryzą”, aż ich zniszczą. Ropa z zakażonych ran zawiera przeważnie martwe granulocyty. Poza tym mała część populacji granulocytów jest wyspecjalizowana w atakowaniu większych parazytów, takich jak robaki.
	Makrofagi ("wielcy pożeracze") na inwazję odpowiadają wolniej niż granulocyty, ale są większe, żyją dłużej i mają znacznie większe możliwości. Makrofagi odgrywają również kluczową rolę w alarmowaniu pozostałych części układu odporności2. Pochodzą one z białych krwinek zwanych monocytami, które gdy przejdą z krwi do tkanek, ulegają przekształceniu w makrofagi.
	Komórki dendrytyczne są również komórkami żernymi czyli "fagami" i pożerają intruzów tak jak granulocyty i makrofagi. I podobnie jak makrofagi, komórki dendrytyczne pomagają aktywować cały układ odporności2. Potrafią one oczyszczać płyny ustrojowe z obcych cząsteczek i mikroorganizmów.

Limfocyty – komórki T i komórki B

Limfocyty należą do krwinek białych (leukocytów) i pochodzą ze szpiku kostnego, ale migrują do różnych części układu limfatycznego, takich jak węzły chłonne, śledzona czy grasica. Są dwa główne rodzaje limfocytów: komórki T oraz komórki B. Układ limfatyczny obejmuje również system transportowy – układ naczyń limfatycznych – służący do transportu oraz magazynowania limfocytów. Układ limfatyczny zaopatruje/dostarcza limfocyty naszemu organizmowi i odfiltrowuje tkanki z martwych komórek i mikroorganizmów, które nas zaatakowały, takich jak np. bakterie.

Na powierzchni każdego limfocyta znajdują się receptory, które umożliwiają im rozpoznawanie obcych substancji. Receptory te są bardzo wyspecjalizowane i pasują tylko do jednego swoistego antygenu. Aby to zrozumieć działanie takich specyficznych receptorów pomyślcie o ręce, która może chwycić tylko jeden rodzaj przedmiotu, na przykład tylko jabłko. Taka ręka byłaby prawdziwym mistrzem w chwytaniu jabłek, ale nie byłaby w stanie chwycić cokolwiek innego. W naszym organizmie taki pojedynczy receptor odpowiadałby ręce, która wychwytuje swoje „jabłka”. Limfocyty przemierzają nasz organizm póki nie natrafią na antygen, który ma właściwy kształt i rozmiar pasujący do ich specyficznego receptora. Wydaje się, że może fakt, iż receptory każdego limfocyta mogą pasować tylko do jednego szczególnego rodzaju antygenu będzie stanowił ograniczenie, ale organizm radzi sobie z tym dzięki produkcji takiej mnogości różnorodnych rodzajów limfocytów, że układ odporności jest w stanie rozpoznać niemal każdego intruza.

Limfocyty T

Limfocyty (komórki) T tworzą dwie główne i odmienne grupy: limfocyty pomocnicze T (helper cells) i limfocyty T zabójcy (killer cells). Nazwa limfocyty T pochodzi od łacińskiej nazwy grasicy – thymus – gruczołu położonego za mostkiem. Limfocyty T powstają w szpiku kostnym,  następnie migrują do grasicy gdzie dojrzewają.

Limfocyty pomocnicze Th (helper) stanowią główną siłę napędową i regulującą układ odporności. Ich podstawowym zadaniem jest aktywacja limfocytów B oraz limfocytów T zabójców. Jednak limfocyty pomocnicze Th same muszą być wcześniej aktywowane. Dzieje się to wówczas, gdy makrofag lub komórka dendrytyczna, która wcześniej pochłonęła intruza, przemieści się do pobliskiego węzła chłonnego i zaprezentuje informację o załapanym patogenie. Komórka żerna (fagocyt) przedstawia fragment antygenu intruza na swej powierzchni w procesie znanym prezentacją antygenu. Limfocyt pomocniczy Th zostaje aktywowany, gdy jego receptor rozpozna antygen. Raz aktywowany limfocyt pomocniczy Th zaczyna się dzielić i produkować białka, które aktywują limfocyty B i T jak również inne komórki układu odporności.

Prezentacja antygenu

Prezentacja antygenów jest zadaniem komórek prezentujących antygen (Antigen Presenting Cells). Należą do nich komórki żerne (fagocyty) przede wszystkim komórki dendrytyczne (pochodzące z makrofagów)  i makrofagi.  Ich głównym zadaniem jest prezentują pobrane antygeny 

Limfocyt T zabójca (killer cell) NK jest wyspecjalizowany w atakowaniu komórek organizmu zakażonych wirusami, a czasem bakteriami. Atakuje również komórki raka. Limfocyt T zabójca posiada receptory do wyszukiwania każdej komórki, która pasuje. Komórka, jeśli jest zakażona, jest szybko zabijana. Zakażone komórki są rozpoznawane dzięki drobnym śladom intruza, antygenowi, który może być wykryty na ich powierzchni.

Limfocyty B

Limfocyt B poszukuje antygenu pasującego do jego receptorów. Jeśli znajdzie taki antygen to przyłączy się do niego i wewnątrz limfocyta B jest uruchamiany sygnał spustowy. Ale żeby zostać w pełni aktywowanym, limfocyt B potrzebuje jeszcze białka produkowanego przez limfocyty pomocnicze Th. Gdy to nastąpi limfocyt B zaczyna się dzielić produkując swoje klony komórkowe i w czasie tego procesu powstają dwa nowe typy komórek: komórki plazmatyczne i limfocyty pamięci B.

Komórka plazmatyczna jest wyspecjalizowana w produkcji swoistych białek zwanych przeciwciałami, które będą oddziaływać na taki antygen, który pasuje do receptora limfocyta B. Przeciwciała uwalniane przez komórki plazmatyczne potrafią wyszukać „intruzów” i pomóc w ich zniszczeniu. Komórki plazmatyczne produkują przeciwciała w niezwykłym tempie i potrafią uwalniać dziesiątki tysięcy przeciwciał na sekundę. Gdy Y-kształtne przeciwciała napotkają pasujący antygen, przyłączają się do niego. Przyłączone przeciwciała służą jako „smakowita otoczka” dla komórek żernych, takich jak makrofagi. Przeciwciała neutralizują również toksyny i unieszkodliwiają wirusy, zapobiegając zakażaniu przez nie nowych komórek. Każde ramię Y-kształtnego przeciwciała może przyłączyć się do różnego antygenu. Tak więc gdy jedno ramię łączy się z jednym antygenem na jednej komórce, to drugie ramie może przyłączać się do innej komórki. W ten sposób patogeny są zbierane w większe grupy, które łatwiej jest sfagocytować komórkom żernym. Poza tym bakterie i inne patogeny pokryte przeciwciałami są łatwiejszym celem na atak białek układu dopełniacza.

Limfocyty pamięci B (komórki pamięci B) są drugim rodzajem komórek produkowanych przez kategorię limfocytów B. Komórki te mają wydłużony okres życia i dlatego mogą „pamiętać” swoistych intruzów. Również kategoria limfocytów T może produkować komórki pamięci, mają one nawet dłuższy okres życia niż limfocyty B pamięci. Gdy intruz próbuje powtórnie zaatakować organizm, to limfocyty pamięci B oraz T, które już go znają, pomagają aktywować układ odporności znacznie szybciej. Najeźdźcy zostają wprost “wymieceni”, zanim zakażona osoba poczuje jakiekolwiek objawy. Organizm został uodporniony na intruza.

¹ Przylgnąć = w biologii używa się terminu "opłaszczyć" – jest to zjawisko polegające na tym, że określone cząsteczki mogą przyłączać się do powierzchni patogenu i następnie ułatwiać fagocytozę komórkom żernym.

² Makrofagi i komórki dendrytyczne należą do tzw. komórek prezentujących antygen (Antigen Presenting Cells).

Odporność wrodzona i odporność nabyta